Η σύσταση το ελληνικού Πανθέου υπήρξε η συνισταμένη μιας μακροχρόνιας επεξεργασίας, που τις κυριότερες μεταπτώσεις της αφηγείται ἡ «Θεογονία » του Ησιόδου. Πριν να θρονιαστεί ο Ζευς στον Όλυμπο σαν απόλυτος κυρίαρχος, μια σειρά επαναστάσεις είχαν συμβεί, με επεισόδια συχνά συγκεχυμένα, αλλά μ’ εξαιρετικά δραματικό ενδιαφέρον μερικές φορές.
Το Χάος
Το χαρακτηριστικό γνώρισμα της ελληνικής Μυθολογίας είναι ο ανθρωπομορφισμός, που δίνει στους θεούς τη μορφή και τα πάθη των ανθρώπων. Αυτό το χαρακτηριστικό, ωστόσο, δεν εμφανίζεται αμέσως από την αρχή, αν σταθούμε στις παραδόσεις της «Θεογονίας» του Ησιόδου. «Πριν από κάθε άλλο », λέει ή Θεογονία, «ήταν το Χάος έπειτα η ευρύστερνη Γαία, αιώνιο και ακλόνητο στήριγμα όλων των πραγμάτων, κι ο Έρως, ο αραιότερος των αθανάτων, που συγκινεί με το γλυκό του πάθος και τους θεούς και τους ανθρώπους, που δαμάζει τις καρδιές και νικάει τις φρόνιμες συμβουλές ».
Τί ήταν το Χάος κατά τον Ησίοδο;
Είναι το διάστημα, αλλά ένα διάστημα που περιέχει « ἐν σπέρματι » όλα όσα θ᾿ αποτελέσουν το σύμπαν. Πρώτα γέννησε το Έρεβος (την υπόγεια περιοχή, πού, σύμφωνα με την αντίληψη των αρχαίων, εκτεινότανε κάτω από τη γη, τόσο μακριά όσο κι ο ουρανός πάνω απ’ τον πλανήτη μας ) και τη Νύχτα. Το Έρεβος και η Νύχτα γεννούν με τη σειρά τους τον Αιθέρα (προσωποποίηση του ουράνιου αέρα που περιβάλει τη γη, δεσπόζοντάς τη ) και την Ημέρα. Ώστε το Χάος είναι η απαρχή όλων των πραγμάτων, κι αυτό, δίχως καμιά βοήθεια, γεννάει το Έρεβος και τη Νύχτα. Αυτό είναι το πρωταρχικό και δημιουργό στοιχείο.
Γαία και Έρως
Αμέσως μετά το Χάος, ο Ησίοδος αναφέρει τη Γαία και τον Έρωτα. Γαία είναι η παγκόσμια μητέρα και τροφός των όντων. Γέννησε πρώτα τον Ουρανό, «που θα την κάλυπτε από παντού με τον έναστρο θόλο του και θα χρησίμευε αιώνια σαν κατοικία των μακάριων αθανάτων». Αυτόν τον γιο η Γαία τον κάνει σύζυγό της και συγκροτεί μαζί του την πρώτη θεϊκή δυναστεία.
Όσο για τον Έρωτα, που αργότερα προσωποποίησε την ιδέα της ερωτικής αγάπης στη σκέψη του Ησιόδου, δεν είναι παρά ένα αξίωμα, μια αρχή, αλλά μια αρχή με πολύ υψηλό νόημα. Είναι, όπως έχουν πει τόσο επιτυχημένα, «η ελκτική δύναμη που οδηγεί τα στοιχεία να συνενώνονται και να συνδυάζονται». Η εξουσία του είναι απεριόριστη. Κανένας δεν της ξεφεύγει, ούτε οι θεοί, ούτε οι άνθρωποι, που ωστόσο δεν υπήρχαν ακόμα τη στιγμή που ο Ησίοδος παρουσιάζει στη σκηνή τον Έρωτα.
Κατά τον Όμηρο τώρα, δημιουργός του σύμπαντος ήταν ο Ωκεανός, που είχε για σύζυγο τη Θέτιδα. Δυστυχώς δεν υπάρχει καμιά ένδειξη στα ομηρικά έπη σχετικά με τους απογόνους αυτού του αρχικού ζευγαριού.
